Essay ‘Schaal in beschouwing’ pleidooi voor referentiepunten schaalvergroting in het funderend onderwijs

DEN HAAG - Referentiepunten voor fusievoornemens voor bestuurders, toezichthouders en stakeholders dragen bij aan het zicht houden op schaalvergroting in het primair en voortgezet onderwijs. Dat is belangrijk omdat die ontwikkeling veel zegt over het onderwijs in onze samenleving. Met referentiepunten geef je schoolbesturen bakens en kun je met elkaar zien wat er gebeurt. Dat zegt professor dr. Renée van Schoonhoven in haar essay ‘Schaal in beschouwing’. Omdat de fusietoets voor deze sectoren is afgeschaft, ontstaat er een vrije ruimte zonder externe referentiepunten, en dat is een uitzondering in de publieke sector. Van Schoonhoven vraagt zich of dat verstandig is. Het essay is geschreven voor het afscheidssymposium ‘School en schaal’ van de Commissie Fusietoets Onderwijs (CFTO), die op 1 januari is opgehouden te bestaan.

Het essay is gisteren op het symposium overhandigd aan Alida Oppers, directeur-Generaal Primair en Voortgezet Onderwijs van OCW. Oppers en ook minister Slob, in een videoboodschap, zeiden dat de thema’s van de fusietoets, zoals menselijke maat en keuzevrijheid, blijven gelden. De minister zal het essay bespreken op het ministerie en raadt schoolbesturen aan dat ook te doen.

Referentiepunten

In zeven stellingen geeft Renée van Schoonhoven adviezen om de schaal te blijven beschouwen. Van Schoonhoven stelt vooral de referentiepunten voor, als houvast voor schoolbesturen en andere betrokkenen bij fusie, en zonder ze verplicht te willen stellen. Het gaat om referentiepunten gevormd op basis van informatie van bijvoorbeeld de gemiddelde schoolgrootte, verdeling van specifieke schoolsoorten over het land en de soorten bestuursvormen. De inhoudelijke motieven van fusies kunnen geanonimiseerd gehaald worden uit de verplichte fusie-effectrapportages van schoolbesturen. Dat zorgt er ook voor dat de overheid voor haar verantwoordelijkheid voor het onderwijsbestel zicht houdt op de groeiende schaalgrootte, en de gevolgen voor leerlingen, ouders en personeel. Blijven bijvoorbeeld alle vmbo-profielen in de regio voorhanden? Blijven ouders nog wel betrokken, nu het besturen van scholen complexer is? Omdat de medezeggenschapsraden geen 'voice' meer hebben bij de CFTO hebben zij baat bij betere verhoudingen met schoolbesturen en tijdige betrokkenheid bij fusieprocessen.

Ontstaan fusietoets

In 2005 signaleert de Onderwijsraad dat de schaalvergroting in het onderwijs mogelijk te sterk heeft doorgezet. Naast de voordelen zijn er ook nadelen, zoals een grotere afstand tussen ouders, leerlingen, personeel en de schoolbesturen. Ook signaleert hij het risico van monopolievorming, wat mogelijk de variëteit in het aanbod en de keuzevrijheid voor ouders, leerlingen en studenten beperkt. De Onderwijsraad herhaalt het pleidooi voor waakzaamheid voor de keuzevrijheid en variëteit van het onderwijsaanbod in 2008, en voegt het belang van een legitimatie c.q. beter draagvlak van betrokkenen bij de school daaraan toe. De aanbeveling luidt opnieuw om een fusietoets en een fusie-effectrapportage in te voeren waarbij de positie van de medezeggenschap wordt versterkt. De aanbevelingen vallen in goede aarde bij de politiek en een motie roept de regering op de menselijke maat in het onderwijs meer te bevorderen, en voorstellen te doen voor een fusietoets. Op 1 oktober wordt tot slot de Wet Fusietoets in het onderwijs van kracht, samen met beleidsregels voor de werkwijze. Ook wordt dan de CFTO ingesteld.

Menselijke maat, keuzevrijheid en legitimatie

Van oktober 2011 tot augustus 2018 toetst de CFTO fusies in het primair en voortgezet onderwijs (tot in 2017 ook voor het mbo) en brengt advies uit aan de minister van OCW. Bij de toetsing draait het om de begrippen menselijke maat, legitimatie en keuzevrijheid. Vanwege de leerlingenkrimp en de veranderde politiek-bestuurlijke inzichten is de toets enkele keren versoepeld en vindt minder vaak plaats. Tegelijk groeit de adviesrol van de CFTO voor de medezeggenschapsraden, die een informatieachterstand hebben.

De CFTO brengt ruim 200 adviezen uit, maar niet alle fusies zijn toetsplichtig. Naar schatting ligt het aantal fusies de afgelopen jaren op rond de 500. Het gaat vooral om scholenfusies binnen hetzelfde schoolbestuur. Het regeerakkoord van kabinet-Rutte III in 2017 noemt het schrappen van de fusietoets. De overheid wil stimuleren dat meer lokale samenwerking in de regio zorgt voor een toekomstbestendig onderwijsaanbod. De verplichte fusie-effectrapportage blijft bestaan.

De CFTO heeft het afscheidssymposium op verzoek van minister Slob georganiseerd om haar kennis en ervaringen te delen met het onderwijs. Naast het essay komt binnenkort ook het symposiumverslag en het Jaarverslag 2018 op de website www.cfto.nl te staan, die nog even in de lucht blijft.

Bron: Arbeidsmarktplatform PO